اینکه پازیریک، قدیمی‌ترین فرش دستباف جهان در خراسان بافته شده است، نشان از آن دارد که تاریخ کهن این خطه با تار و پود فرش گره خورده است و قدمت این هنر – صنعت در خراسان رضوی به قرن‌ها قبل بازمی‌گردد.
به گزارش سایت قالی شویی ابریشم مشهد، نخستین فرش را هنر خراسانی‌ها زیر پای بشر گسترد، این نه پایان که آغاز کار بود و امروز نیز رنگین کمانی از طرح‌ها و نقشهای فرش دستباف از این خطه به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌شود.
خراسان، همواره یکی از مناطق مهم تولید فرش در ایران بوده که تعداد بسیار زیاد کارگاه‌های فرش، گویای اهمیت و گستردگی تولید فرش در این منطقه است، این هنر بیشتر از هزار و ۵۰۰ سال در خراسان قدمت دارد و هر روز نیز بر پویایی و تنوع آن افزوده می‌شود.
فرش خراسان تا به امروز فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشته است، در حال حاضر نیز توجه گسترده‌ای به فرش این منطقه شده است، آنچه که ویژگی فرش خراسان و باعث تمایز آن از فرش سایر مناطق می‌شود، نقوش گرم، زیبا و نوع بافت آن است، انتخاب پشم مرغوب در بافت گره را می‌توان ویژگی فرش خراسان دانست، رنگ‌های به کار رفته در فرش دستباف این منطقه نیز کاملاً طبیعی بوده و منشأ گیاهی دارد.
امروزه نیز نام فرش خراسان رضوی را در طرح‌ها و نقشهای جدید می‌توان از گوشه و کنار جهان شنید، تنوع سبک بافت در صنعت فرش این منطقه بسیار جالب توجه است، بیش از ۲۰ سبک از قالی بافی در آن وجود دارد.
ویژگی فرش خراسان طرح‌های به کار رفته در بافت آن است، در گذشته‌های دور از نقوش انسانی و حیوانی همراه با نقش ترنج در بافت فرش استفاده می‌شد؛ اما امروزه از نقش ماهی یا هراتی استفاده می‌شود، طرح‌های رایج دیگر این منطقه به سه دسته کلی طرح‌های ریزه ماهی، ربعی سعدی و بته جقه تقسیم می‌شوند که هر کدام ویژگی فرش خراسان را به شکلی نشان می‌دهند.
همواره نام خراسان به ویژه خراسان رضوی با تار و پود، نقش و رنگ زیبا و منحصر به فرد فرش عجین بوده است، چنانکه امروزه نیز می توان آوازه فرش خراسان را در طرح‌ها و نقش های جدید می‌توان از گوشه و کنار جهان شنید، تنوع سبک بافت در صنعت فرش این منطقه بسیار جالب توجه است، بیش از ۲۰ سبک از قالیبافی در آن وجود دارد، حتی قالیبافان این سرزمین به واسطه توانایی‌هایی که داشته‌اند پا را از طرح‌های رایج همیشگی فراتر نهاده و به سمت تولید فرش های بزرگ (بزرگ پارچه) و تابلوفرش رفته‌اند که مشتریان مشتاقی در کشورهای مختلف پیدا کرده است.
در مجموع ظرفیت‌های زیادی در بخش تولید فرش در خراسان رضوی وجود دارد و این ظرفیت‌ها از طرح و نقشه گرفته تا کارآفرین و متخصص می‌تواند به صورت حداکثری در اختیار تولید قرار گیرد اما در این میان مشکلاتی نیز در مسیر تولید دیده می شود که تولیدکنندگان را بسیار گرفتار کرده و عنان کار را از آنان گرفته است.
دشواری صدور مجوزهای کارگاهی
دولت برای تسهیل صدور مجوزهای کارگاهی سامانه بهین‌یاب را به صدور پروانه بهره برداری برای کارگاه‌های متمرکز و غیرمتمرکز فرش دستباف اختصاص داد اما هرچند این فرآیند کار را ساده کرده و مانع از سرگردانی تولیدکننده برای گرفتن استعلام‌های مختلف شده است اما مشکلاتی دارد که در صورت رفع می‌توان از این سامانه بهره لازم را گرفت.
یک تولیدکننده و صاحب کارگاه‌های تولیدی فرش دستباف در خراسان رضوی، بزرگترین مشکل در این صنعت را مشکلات مربوط به سامانه بهین یاب برای صدور پروانه بهره برداری ویژه متقاضیان راه اندازی کارگاه‌های تولیدی فرش دانست و گفت: هرچند راه اندازی سامانه بهین یاب، فرآیند صدور مجوز برای فعالیت قالیبافان را بسیار آسان کرده، اما مشکل آن است که مدارک درخواست شده از متقاضی در این سامانه متعدد و ارائه آن وقت گیر است، در حالی که اغلب نیازی به این مدارک نیست.
امید مقدم افزود: سالهای قبل برای دریافت یا تمدید پروانه بهره برداری کارگاه‌های تولیدی فرش مشکلات زیادی داشتیم، که با راه اندازی سامانه بهین یاب ۷۰ درصد مشکلات حل شده اما همچنان بخشی از این فرایند، کار را برای متقاضی مشکل کرده است، پارسال هم که توانستیم پروانه بهره برداری برای کارگاهمان بگیریم فقط به مدد و همت مسوولان اداره کل صنعت، معدن و تجارت استان بود، و حال آنکه فلسفه ایجاد سامانه بهین یاب آن بود که جمع آوری مدارک و استعلام‌ها و غیره ساده شود نه اینکه صرفاً فقط فرآیند صدور مجوز از حالت کاغذی خارج شود.
بی گره بافی؛ تقلب از روی ناچاری
وی ادامه داد: در صنعت فرش دستباف با یک تناقض در فروش مواجه هستیم، زیرا آن قدر که تورم در بخش‌های صنعتی و وارداتی و قیمت تمام شده تولید فرش تأثیر داشته است، قیمت آن در بازارهای داخلی و خارجی به عنوان یک کالای لوکس رشدی متناسب با تورم نداشته است، عده‌ای از تولیدکنندگان به ازای مابه التفاوت این قیمت، یا از سود خود گذشتند اما کیفیت کالا را حفظ کردند و به همان قیمت پایین در بازار عرضه کردند و یا اینکه به ناچار کیفیت را کاهش دادند و به عبارتی “بی گره” بافتند تا بتوانند دستمزد کارگر را بدهند و هم تولید را مقرون به صرفه نگه دارند.
مقدم در تشریح موضوع بی گره بافی، اظهار داشت: شاید بی‌گره‌بافی یک تقلب در عرصه صنعت فرش به شمار آید اما در این شرایط برخی تولیدکنندگان چاره‌ای جز تقلب ندارند، یک بافنده در صورتی که استادکار و ماهر باشد، در بهترین حالت حداکثر روزانه می‌تواند هفت تا ۱۰ هزار گره روی فرش بزند زیرا کار باکیفیت زمان بیشتری نیاز دارد که در این صورت دستمزد روزانه‌اش حداکثر ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار تومان است، اما در صورتی که بی گره بزند، زمان کمتری صرف کرده، فرش بیشتری در طول روز بافته و دستمزد روزانه‌اش به ۲۰۰ تا ۲۳۰ هزار تومان می‌رسد.
وی اظهار داشت: بی گره بافی در استان خراسان رضوی وجود دارد، در استان‌هایی مانند اصفهان بیشتر هم دیده می‌شود، من دلیل این تقلب در تولید را “عدم تعادل نرخ فروش کالا با میزان درآمد آن در بازار” می دانم.
فرش فاقد حمایت‌های بانکی
این تولید کننده فرش، سیاستهای ارزی در کشور را فاقد پشتیبانی لازم از صادرکننده دانست و گفت: با یک خودتحریمی در کشور مواجه هستیم، قوانین دست و پاگیر زیادی بر سر راه صادرات فرش وجود دارد، در حالی که هیچ حمایت مالی یا پشتیبانی بانکی از صادرکننده نمی‌شود، تولید کننده فرش مجبور است از یک واردکننده پیمان ارزی بخرد، نرخ‌های ارزیابی کالا در گمرک بسیار افزایش یافته است زیرا قیمت فرش متناسب با افزایش نرخ دلار، رشد قیمتی نداشته، لذا باید نرخ ارزیابی گمرکی آن پایین‌تر باشد، اما این نرخ برای فرش بالاتر از حد معمول است.
قوانین و ضوابط برای تولید فرش در کشور مربوط به ۲۰ سال قبل بوده و با شرایط کنونی این صنعت انطباقی ندارد، طرح‌های توجیهی برای صنعت فرش تعریف نشده است.
وی اضافه کرد: صنعت فرش در ایران توجیه اقتصادی برای دریافت تسهیلات بانکی ندارد، به عبارت دیگر بانک به صنعتی تسهیلات می‌دهد که توجیه اقتصادی بالایی داشته باشد اما این موضوع در شرایط کنونی فرش میسر نیست، قوانین و ضوابط برای تولید فرش در کشور مربوط به ۲۰ سال قبل بوده و با شرایط کنونی این صنعت انطباقی ندارد، طرح‌های توجیهی برای صنعت فرش تعریف نشده است لذا بانک به تولیدکنندگان این بخش تسهیلات نمی‌دهد.
مقدم گفت: فرش یک صنعت – هنر است و مسوولان باید در کنار رویکرد صنعتی، به آن به عنوان یک هنر بنگرند، سیاستگذاری ها و هدفگذاری ها در این زمینه باید تغییر کند، خراسان رضوی انواع و اقسام سبک را در تولید فرش به کار می‌برد و ایرانی کوچک در صنعت فرش است، این شرایط حاکم بر استان نگاه ویژه ای را نیز از سوی مسوولان می‌طلبد.
تجار در صادرات فرش ویژند هستند
یک کارشناس حوزه فرش و رییس سابق اداره فرش اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی در پاسخ به سوال ایرنا در خصوص مشکلات این هنر- صنعت گفت: یکی از مزیت‌های این هنر – صنعت آن است که می‌توان با کمترین سرمایه گذاری بیشترین اشتغالزایی را در این عرصه ایجاد کرد، از سوی دیگر این هنر – صنعت ارزش افزوده قابل ملاحظه‌ای دارد که کمتر بدان توجه شده است.
مهدی کلالی، شناخت مسوولان و دست‌اندرکاران از هنر – صنعت فرش دستباف را اندک دانست و افزود: یکی از ویژگی‌های بارز تولید فرش در خراسان رضوی تنوع سبک بافت آن است به طوری که اکنون انواع بافت کشور شامل ۲۰ نوع در این استان تولید می‌شود، نمی‌توان سبک خاصی برای هنر – صنعت فرش این استان در نظر گرفت، زیرا همه سبک‌ها بازار دارند اما امروز نسل جوان طرح عشایری و روستایی را بیشتر از سایر طرح‌های بافت فرش می‌پسندد، زیرا با توجه به رج شمار و قیمت تمام شده‌ای که دارد، هم بافت آن برای بافنده راحت تر است و هم متناسب با توان اقتصادی مردم بوده و خریدار زیادی دارد.
آمار مشخصی از میزان صادرات فرش در دسترس نیست که ملاک ارزیابی کاهش یا افزایش صادرات قرار گیرد.
وی بیان کرد: حدود ۵۰ درصد فرش تولیدی خراسان رضوی صادر می‌شود اما اغلب صادرات رسمی نیست، در واقع آمار مشخصی از میزان صادرات فرش در دسترس نیست که ملاک ارزیابی کاهش یا افزایش صادرات قرار گیرد، منبع آمار صادرات، گمرک است اما باز هم چون بخشی از فرش های تولیدی این استان از گمرک دیگر استان‌ها صادر می‌شود و در زمره آمار آن استان‌ها قرار می‌گیرد، نمی‌توان میزان صادرات فرش از گمرک استان را ملاک قرار داد.
به گفته کلالی، بازار صادراتی فرش ایرانی عمدتاً کشورهای حاشیه خلیج فارس، آمریکا، امارات، الجزایر و لبنان است، برخی از تجار افغانستانی و پاکستانی فرش ایران را خریداری کرده و در بازارهای هدف عرضه می‌کنند، البته آنچه در بازارهای هدف هم عرضه می‌شود با نام فرش ایرانی است چون فرش ایرانی به عنوان یک فرش باکیفیت و قیمت مناسب شناخته می‌شود و فروش آن از تولیدات مشابه در دیگر کشورها بهتر است.
وی ضرورت ساماندهی آمار و ارقام صادراتی در حوزه فرش دستباف را ضروری دانست و افزود: از یک سو فرش باید شناسنامه دار شود تا بتوان آمار و ارقام متقنی از تولید و صادرات آن در دست داشت اما از سوی دیگر صادرات فرش توسط تاجرانی در بازارهای جهانی عرضه می‌شود که خود افراد شناخته شده و ویژند هستند و فرش بر مبنای اعتبار آن بازرگانان خرید و فروش می‌شود، لذا با شناسنامه دار شدن فرش یا ویژندسازی آن، این تجار از این عرصه حذف می‌شوند لذا باید تعادلی در این زمینه ایجاد شود به این معنا که برنامه ریزی شود تا هم فرش شناسنامه دار شده و هم بتوان از اعتبار تاجر در بازار بهره گرفت.
چند راهکار…
این کارشناس به ارائه چند راهکار برای توسعه بازار فرش خراسان رضوی پرداخت و گفت: لازم است که شاکله مدیریتی فرش دستباف به شکلی تدوین شود تا مسائل محوری که پایه و اساس فرش دستباف را تشکیل می‌دهد مانند مشکلات سامانه بهین یاب برای صدور پروانه بهره برداری تا واحدهای کارگاهی، ساماندهی شود.
کلالی افزود: مسوولان باید به اهمیت صنعت فرش دستباف به عنوان بخشی از اشتغال خانگی پی ببرند تا بتوان به هدف مورد نظر دولت برای توسعه این هنر- صنعت دست یافت، چرا که هنوز ظرفیت واقعی فعالان این صنعت شناسایی نشده که باید در این زمینه از ظرفیت دهیاران، فرمانداران و بخشداران بهره گرفت، تا براساس این ظرفیت‌ها، سرمایه گذار برای ایجاد کارگاه‌های متمرکز در نظر گرفته شود.
وی تاکید کرد: باید بافندگی فرش از حالت تک بافی به کارگاهی تبدیل شود، زیرا تولید در قالب کارگاه، مشکلات نقدینگی و تأمین مواد اولیه و بازار فروش را کاهش می‌دهد زیرا تولید کارگاهی عمدتاً بر مبنای سفارش انجام می‌شود و در آن صورت دیگر مشکلی در فروش فرش به وجود نمی‌آید.
نیمی از ۹۰ هزار بافنده، فعالیت دارند
معاون بازرگانی و توسعه تجارت اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: این استان حدود ۹۰ هزار بافنده فرش دارد که همه آنان فعال نیستند، زیرا عمدتاً روستایی بوده و در فصول مختلف سال به کشاورزی مشغول می‌شوند، اما از بین آنان به طور میانگین بین ۳۵ تا ۴۰ هزار نفر فعالیت مستمر دارند که ۱۲ هزار نفر از آنان بیمه هستند.
علی غفوری مقدم یکی از مشکلات قالیبافان را همین مساله بیمه دانست و افزود: در حال بررسی وضعیت قالیبافان هستیم تا اطلاعات دقیق‌تری در این زمینه به دست آوریم، ممکن است برخی از آنان از بیمه عشایر یا بیمه‌های کشاورزی استفاده کنند.
وی تعداد کارگاه‌ها یا مجتمع‌های متمرکز قالیبافی را ۱۰۰ مجتمع با حدود ۲ هزار اشتغال و تعداد واحدهای قالیبافی غیرمتمرکز در استان را بین ۴۵۰ تا ۵۰۰ واحد با ۱۵ هزار نفر اشتغال ذکر و بیان کرد: برخی واحدهای تولیدی جانبی صنعت فرش دستباف نیز در حوزه رنگرزی، طراحی، مرمت، رفوگری در استان فعالیت دارند که ۱۷۰ واحد با هزار نفر اشتغال را شامل می‌شوند.
از سال گذشته تاکنون ۸۲ پروانه بهره برداری در زمینه فرش دستباف صادر شده است که اگر مشکلات سامانه بهین یاب نبود، این عدد بیشتر هم می‌شد، با این حال خراسان رضوی در زمینه صدور پروانه فعالیت کارگاه‌های تولیدی فرش دستباف در کشور پیشتاز بوده است.
معاون اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی، سرانه تولید فرش دستباف در این استان را حدود ۶ مترمربع دانست و گفت: به طور میانگین حدود پنج تا ۱۰ درصد تولیدات استان در مقاطع مختلف به صورت رسمی به خارج از کشور صادر می‌شود که برخی مواقع این عدد بیشتر هم می‌شود، اما وجود برخی مسائل آمار صادرات فرش دستباف استان را از میزان مزبور کمتر نیز کرده است.
غفوری مقدم، خراسان رضوی را در زمره استان‌هایی برشمرد که در سال گذشته بیشترین پروانه بهره برداری را برای کارگاه‌های تولیدی فرش صادر کرده است، به گفته وی از سال گذشته تاکنون ۸۲ پروانه بهره برداری در زمینه فرش دستباف صادر شده است که اگر مشکلات سامانه بهین یاب نبود، این عدد بیشتر هم می‌شد، با این حال خراسان رضوی در زمینه صدور پروانه فعالیت کارگاه‌های تولیدی فرش دستباف در کشور پیشتاز بوده است.
وی اضافه کرد: برای رفع مشکلات سامانه بهین یاب مکاتبات زیادی با تهران انجام گرفته است تا بتوان موانع صدور مجوز فعالیت برای کارگاه‌های متمرکز و غیرمتمرکز را برطرف کرد اما همچنان پیگیر این موضوع هستیم.
معاون بازرگانی و توسعه تجارت اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی، سه راهبرد اصلی در حوزه فرش دستباف را شامل تأمین مواد اولیه، تولید مواد اولیه و بازاریابی برای فرش‌های دستباف ذکر و بیان کرد: یکی از دغدغه‌های جدی در این حوزه بازاریابی است، افزون بر این زیرساختی که تولیدکنندگان در این زمینه نیاز دارند، مواد اولیه خوب و مرغوب است، در این راستا در سه سال اخیر در خصوص توسعه مهارت آموزی فعالان عرصه بافت، مرمت، رفوگری، رنگرزی و بخش های جانبی صنعت فرش دستباف در استان فعالیت‌های گسترده‌ای انجام شده است
غفوری مقدم، خراسان رضوی را یکی از استان‌های موفق و صاحب رتبه در عرصه المپیادهای فرش دانست و افزود: امسال برگزاری مرحله کشوری المپیاد فرش دستباف دانش آموزی و دانشجویی به خراسان رضوی واگذار شد که این استان بیشترین افراد برگزیده در این زمینه را نیز به خود اختصاص داد.